Kültürel miras, bir toplumun kimliğini, belleğini ve ortak değerler bütününü taşıyan en temel unsurlardandır. Ancak bu mirasın tüm boyutlarıyla doğru anlaşılması, tanımlanması ve korunması büyük bir hassasiyet gerektirir. Bu noktada UNESCO’nun yaptığı ayrım dikkat çekicidir: “Dünya Kültür Mirası” ile “İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası” arasında yapılan bu ayrım, mirasın doğasına ve korunma biçimine dair farkındalık geliştirmeyi amaçlar.

Her iki kavram da kültürel mirasın yaşatılması açısından hayati önemdedir; ancak farklı kategorilere aittir ve farklı koruma yaklaşımları gerektirir.

UNESCO’nun hem Dünya Mirası hem de İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası listelerinde yer alan değerler bulunmaktadır. Türkiye’den Edirne örneği bu durumu açıkça gösterir: Selimiye Camii ve Külliyesi, Dünya Mirası listesinde yer alırken; Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali, Bahar Kutlaması: Hıdırellez ve Ebru: Türk Kâğıt Süsleme Sanatı, İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası listesinde Edirne’yi temsil etmektedir. Bu bağlamda Uzunköprü ile Sultan II. Bayezid Külliyesi de Dünya Mirasının aday listesinde yer almaktadır.

Aşağıda her iki miras türü detaylı biçimde ele alınmıştır:

A- DÜNYA MİRASI (SOMUT MİRAS)

Tanım:
Somut kültürel miras, insanlar tarafından inşa edilmiş; tarihî, estetik veya kültürel değeri yüksek fiziksel yapılardır. Bu kategoriye giren miras ögeleri genellikle anıtlar, yapılar, tarihî yerleşimler ve arkeolojik alanlardır.

Örnekler:

• Selimiye Camii ve Külliyesi (Türkiye): Mimar Sinan’ın ustalık eseri olan bu külliye, Osmanlı klasik mimarisinin zirvesini temsil eder; ibadet, eğitim ve sosyal yaşamın bir arada yaşandığı mimarî-dinî bir başyapıttır.
  UNESCO Dünya Mirası (2011)
• Ayasofya (Türkiye): Bizans’tan Osmanlı’ya uzanan tarihî süreçte farklı dinlerin ve medeniyetlerin izlerini taşıyan, mimarlık tarihi açısından eşsiz ve evrensel bir yapı.
  UNESCO Dünya Mirası –  (1985)
• Hattuşa: Hitit Başkenti (Türkiye): Anadolu uygarlıkları içinde önemli bir yer tutan Hititler’in başkenti olarak, antik kent planlaması, anıtsal yapıları ve çivi yazılı arşivleriyle öne çıkar.
  UNESCO Dünya Mirası (1986)
• Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Türkiye): 13. yüzyılda inşa edilen bu yapı, taş işçiliği ve özgün mimarisiyle İslam sanatının seçkin örneklerinden biridir; hem ibadet hem de sağlık işleviyle dikkat çeker.
  UNESCO Dünya Mirası (1985)

Koruma Yöntemleri:
Somut mirasın korunması; restorasyon, yapısal bakım, fiziksel güvenlik önlemleri, çevresel tehditlere karşı korunma ve özgünlüğün bozulmamasına yönelik uygulamalarla sağlanır.

B- İNSANLIĞIN SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASI (SOYUT MİRAS)

Tanım:
Somut olmayan kültürel miras; gelenekler, sözlü anlatımlar, ritüeller, festivaller, el sanatları, müzik, dans ve dil gibi fiziksel olmayan, ancak toplumsal belleği ve kimliği oluşturan uygulamalardır. Bu değerler yaşayan kültürlerdir; toplulukların belleğinde var olur ve nesilden nesile aktarılır.

Örnekler:

• Mevlevî Sema Töreni (Türkiye): Mevlevî dervişlerin gerçekleştirdiği sema, ilahi aşkı ve tasavvufi düşünceyi yansıtan, müzik ve ritüelle harmanlanmış bir ibadet biçimidir.
• Türk Kahvesi Kültürü ve Geleneği (Türkiye): Sosyal etkileşimi, misafirperverliği ve sohbet kültürünü yansıtan özgün bir pişirme ve sunum yöntemiyle şekillenen kahve geleneğidir.
• Flamenko (İspanya): Güney İspanya’nın kültürel dokusunu yansıtan, müzik, dans ve şarkının güçlü duygularla bütünleştiği dinamik bir sanat formudur.
• Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali (Türkiye): 664 yıldır süregelen, sporun ritüelle birleştiği, geleneksel değerleri yaşatan tarihi güreş spor etkinliğidir.

Koruma Yöntemleri:
Soyut mirasın korunması; bilgi ve becerilerin aktarımı, kültürel eğitimlerin desteklenmesi, uygulayıcı toplulukların teşviki ve yaşatma politikalarının geliştirilmesi ile mümkündür.

FARKLAR:

Her iki kültürel miras türü, geçmişe saygı göstermenin ve geleceğe güçlü bir kültürel bağ bırakmanın vazgeçilmez unsurlarıdır.

Ancak bu iki kavramı birbirine karıştırmak, kültürel kimliğin anlamını saptırır. Somut miras, taşta ve yapıda hayat bulurken; somut olmayan miras, sözde, ezgide, harekette ve bellekte yaşar.

Bir camiyi restore etmek ne kadar önemliyse, o camide yankılanan ezgileri, duaları ve gelenekleri yaşatmak da o kadar hayati bir sorumluluktur.

Bu bağlamda, Selimiye Camii’nin restorasyonu kapsamında ana kubbe kalemişleri üzerinde planlanan müdahaleye ilişkin ICOMOS Türkiye Millî Komitesi’nin hazırladığı bilimsel rapor, konunun taşıdığı tarihî ve kültürel önemi vurgularken; son dönemde görev yapan Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali ağalarının “ağa kıyafeti”ne yönelik tutum ve söylemleri ise, kültürel mirasımızın gelenekselliğinin korunması ve geleceğe taşınması konusunda gereken hassasiyetin gösterilmediğini ortaya koymaktadır.

Türkiye ve dünyanın mirası olan Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali’ni “UNESCO’nun İnsanlığın Somut Olmayan Dünya Mirası” olarak tanımlamak da, UNESCO’nun miras kategorileri arasındaki temel farkı göz ardı etmekle kalmaz; aynı zamanda kültürel mirasın doğasına dair kavramsal bir yanılgıyı da ortaya koyarız. Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali; “UNESCO’nun İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Listesindedir. Bu tür kavramsal hatalar, kültürel sorumluluğu bilgiyle değil, yüzeysellikle yerine getirmeye kalkışmanın sonucudur.

Kültürel değerlerin yanlış tanımlanması, temsil sorunlarına ve mirasın özünden uzaklaşılmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle, her iki miras türü kendi bağlamında ele alınmalı, dikkatle tanımlanmalı ve özenle korunmalıdır.

Çünkü somut ile somut olmayan mirasın farkı gözetilmeden yapılan her tanım, yaşatmak yerine gölgede bırakır; doğruyu yansıtmaz, anlamı saptırır.

Bitmeyen Güreşin Devam Eden Efsanesi Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali’ni gelenekselliğini koruyarak geleceğe taşımak amacıyla Edirne Belediye Başkanlığı bünyesinde kurulan Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali Bilgi ve Dokümantasyon Merkezi bünyesinde sayısallaştırma projesi gerçekleştirilmiş ve yüz bine yakın bilgi ve belge, fotoğraf, video, kitap, dergi vd. materyal dijital ortama aktarılmış ve çok dilli olarak erişime açılmıştır. Projesini yazıp yürüttüğüm bu projeyle artık her bir güreş sever kırkpınar yağlı güreş tarihi, bu alandaki bilgiler ile yıllara ve boylara göre Kırkpınar Yağlı Güreş Sonuçlarını tek bir tuşla erişebilir hale gelmiştir.

Unutulmamalıdır ki; Kültürel mirası korumak, onu sadece sahiplenmek değil, doğru anlamak ve doğru aktarmakla mümkündür.

Ender Bilar – www.enderbilar.com

Kapak Foto: Enver Şengül

Kaynakça:

UNESCO Türkiye Milli Komisyonu – https://www.unesco.org.tr/