Meclis-i Mebusan’ın 16 Mart 1920’de dağıtılmasının ardından İlk Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), 23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanmıştır. Ankara’da toplanan meclis, iki dereceli seçim sistemine göre yapılan seçimle gelen yeni üyeler ile eski Osmanlı Meclis-i Mebusanı’ndan katılan toplam 437 üyeden oluşmuştur. Seçimle gelen üyeler, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adına, 19 Mart 1920 tarihinde Mustafa Kemal Atatürk’ün illere ve kolordu komutanlıklarına gönderdiği seçim tebliğine göre her ilden seçilen 5 temsilciden oluşmuştur.

Tek parti döneminde yapılan 1923, 1927, 1931, 1935 ve 1939 seçimleri, I. Meşrutiyet döneminde çıkartılmış İntihab-i Mebusan Kanun-i Muvakkati temel alınarak, iki dereceli ve basit çoğunluk seçim sistemine göre yapılmıştır. 1923 seçimlerinden sonra kurulan ikinci TBMM, 20 Ocak 1920 tarihinde kabul edilen ilk Anayasa’da değişiklikler yaparak iki yıl olarak belirlenen milletvekilliği süresini dört yıla çıkartılmış ve seçme yaşı 18, seçilebilme yaşını da 30 olarak belirlemiştir.

Birinci yasama döneminde Edirne’yi Mustafa İsmet İnönü, Kazım Karabekir, Cafer Tayyar Eğilmez, M.Faik Kaltakkıran ve M. Şerafettin Aykut temsil etmiştir. Meclis’in 1 Nisan 1923 tarihinde aldığı seçimlerin yenilenmesi kararının ardından, Haziran-Temmuz 1923’te ikinci yasama dönem milletvekili seçimleri yapılmış ve Edirne’yi bu dönemde Cafer Tayyar Eğilmez, M.Faik Kaltakkıran ve Hüseyin Rıfkı Bey temsil etmiştir.

M. Kemal Atatürk, 9 Eylül 1923’te Cumhuriyet tarihinin ilk partisi olan “Cumhuriyet Halk Fırkası”nı kurmuştur. Aslında kurulan parti, “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti”nin devamıdır.

29 Ekim 1923’te Anayasa’nın birinci maddesinde yapılan değişiklikle, “Türkiye Devleti’nin hükümet biçimi, Cumhuriyet’tir” hükmü yer almış ve aynı günün gecesi Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

Türkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk muhalefet partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF), 17 Kasım 1924 tarihinde kurulmuştur. Partinin kurulmasına Mustafa Kemal Atatürk’ün eski silah ve dava arkadaşları olan Kazım Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele ve Adnan Adıvar’da öncülük etmiştir. Edirne milletvekili Cafer Tayyar Paşa’da bu oluşumun içinde yer almıştır. Şubat 1925’te baş gösteren Şeyh Said İsyanı dolayısıyla Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası iktidar tarafından eleştirilere maruz kalmıştır. Dönemin Başbakanı Ali Fethi Okyar istifa etmiş ve güvenoyu alarak İsmet Paşa Başbakan olmuştur. TCF’sı, 5 Haziran 1925’te kapatılmıştır.

Cumhuriyet tarihinin ikinci muhalefet partisini kurma girişimi Cumhurbaşkanı M. Kemal Atatürk’ün isteği üzerine Fethi Okyar tarafından 12 Ağustos 1930 tarihinde Serbest Cumhuriyet Fıkrası (SCF) adıyla kurulmuş ancak onunda ömrü kısa sürmüştür. SCF, üç ay sonra 17 Kasım 1930’da kapatılmıştır. Bu 3 aylık dönemde 1930 yerel seçimlerine katılan parti 502 belediyeden 31’ini kazanmıştır. SCF Trakya teşkilatını kurmak ile görevlendirilen Miralay Hasan Tosun Bey Edirne’ye gelip bölgede görüşmelerde bulunmuştur. SCF Edirne teşkilatı tam kurulamadığından, SCF 1930 seçimlerinde Edirne merkezde müstakil listeyle belediye seçimlerine girmiştir. Uzunköprü, İpsala ve Meriç’de SCF adayı kazanamamış ancak Keşan Belediyesi SCF tarafından kazanılmıştır. Ancak Danıştay seçimleri feshetmiş ve Ocak-Şubat 1931 de yapılan seçimlerde belediye CHF’ye geçmiştir.

SCF’nin kapanmasının ardından muhalefete desteğin olduğu bölgelerdeki toplumsal ve iktisadi sorunları yerinde incelemek amacıyla 21 Aralık 1930’da M.Kemal Atatürk, Edirne’yi ziyaret etmiştir. Atatürk, Edirne’deki yoğun sevgi ve ilgi görmüş, halkın iktidara olan muhalefetini anlamaya çalışmıştır.

SCF’nin Edirne teşkilatlanmasından sonra bir demokratikleşme adımı olarak, 29 Eylül 1930 tarihinde Sanayi ve Nefise mektebi mezunu mimar ve müteahhit Kazım Bey Edirne’de Türk Cumhuriyet Amele ve Çiftçi Fırkası (TCAÇF) adıyla yeni bir parti kurmak için Edirne Valiliğine başvuruda bulmuş ancak izin verilmemiştir.

T.B.M.M’in üçüncü yasama yılı 02.09.1927-04.05.1931 yıllarını kapsamış ve bu dönemde mecliste M.Faik Kaltakkıran, Hasan Hayri Tan, Mustafa Zeki Mesut Alsan ve Mehmet Şakir Kesebir görev yapmıştır. Meclisin dördüncü yasama yılı 25.04.1931-01.03.1935 tarihlerini kapsamakta olup bu dönem içinde Edirne’yi mecliste M.Faik Kaltakkıran, Hasan Hayri Tan, Mehmet Şakir Kesebir ve Mehmet Şerafettin Aykut temsil etmiştir. Meclisin beşinci dönemi de 08.02.1935-03.04.1939 tarihlerini kapsamış bu dönem de Mehmet Şerafettin Aykut, M.Faik Kaltakkıran, Mustafa Mecdi Nizami Baysan ve Fatma Memik meclise girmiştir.

Ülkemizde ilk kez Mustafa Kemal Atatürk tarafından 1930 yılında kadınların belediye seçimlerine katılımları sağlanmıştır. 1930 mahalli seçimlerinde Edirne’den iki kadın Cumhuriyet Halk Fıkrasından belediye meclis üyeliğine aday olmuştur. Bunlar Ticaret Odasından Bekir Bey’in kayınvalidesi ve Hakkı Bey’in hanımları Süreyya ve Huriye hanımlardır. Süreyya hanım meclise girerek Edirne merkez ilçe belediyesinin ilk kadın belediye meclis üyesi olmuştur.

5 Aralık 1934’te kabul edilen yasa ile kadınlara seçme ve seçilebilme hakkı verilmiş seçmen yaşı 18’den 22’ye çıkartılmıştır. Anayasa’da yapılan düzenlemeyle 1934 yılında seçme ve seçilebilme hakkına sahip olan kadınlar, ilk kez 1935 seçimlerine katılmıştır. TBMM’nin 5. döneminde 18 kadın parlamenter meclise girmiştir. Temsil edilen kadın milletvekilleri içinde Fatma MEMİK ilk kadın Edirne Milletvekili olarak Meclise girmiştir.

TBMM’nin altıncı yasama dönemi 26.03.1939-08.03.1943 yıllarını kapsamış ve bu dönemde de kentimizi Salih Fuat Balkan, M. Şerafettin Aykut, Mehmet Temel Nücünü Göksel, Mehmet Faik Kaltakkıran, Fatma Memik ve Osman Nuri Şahinbaş temsil etmiştir.

Tek parti döneminin son milletvekili seçimleri Cumhuriyet tarihinin ilk seçim kanunu olan 4320 sayılı Mebus Seçimi Kanunu’na göre 1943 yılında yapılmıştır. Bu seçim iki dereceli çoğunluk seçim sisteminin uygulandığı son seçim olmuştur. Bu seçimde de, 40.000 nüfusu bir mebus temsil edecek şekilde üye seçimi yapılmış ve 22 yaşını bitirenler seçmen olabilmiştir. Tek partili dönemin yedinci yasama yılı 28.02.1943 – 05.08.1946 tarihlerini kapsamaktadır. Bu dönemde mecliste Edirne’yi Mehmet Edip Ağaoğulları, Salih Fuat Balkan, Ahmet Ekrem Demiray, Mahmut Nedim Gündüzalp ve Fatma Memik’te temsil etmiştir.

Tek partili siyasi dönemde bazı Edirne milletvekilleri önemli görevler üstlenerek Cumhuriyet tarihimizin yapraklarında izler bırakmışlardır. 24 Temmuz 1923’de imzalanan Lozan Antlaşmasında Türk heyetine Dışişleri Bakanı olarak başkanlık yapan  İsmet İnönü, aynı zamanda dönemin Edirne Milletvekilidir. Mehmet Faik Kaltakkıran, T.B.M.M’nin ilk altı yasama döneminde Edirne milletvekili olarak görev alırken birinci dönem TBMM Başkanvekili görevini de yürütmüştür.

1930 yılı Belediye seçimlerinde Süreyya Hanım’ın ilk kadın meclis üyesi olarak  Edirne Belediye Meclisi’ne girmesi,  1934 yılı genel seçimlerinde de Fatma Memik’in Edirne Milletvekili olarak meclise girmesi Edirne için çok değerli ve anlamlıdır. Bu bağlamda Türk ve Edirne’nin siyasi tarihinde Türk Cumhuriyet Amele ve Çiftçi Fırkasının Edirne merkezde kurulma girişimi de anlamlıdır. Edirne çağdaşlığın ve demokrasinin kalesidir.

Mustafa Kemal Atatürk tarafından kurulan “Cumhuriyet Halk Fırkası” 9 Mayıs 1935’te Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) adını almıştır. Cumhuriyet Halk Partisi, çok partili dönemin başlangıcı olan 1946 yılına kadar tek başına iktidar olmuştur.

      Kaynaklar:

1. Okan, Ceylan (2021) Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Edirne Serüveni:Türkiye Demokrasi Tarihinden Notlar, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XXI/42 (2021-Bahar/Spring), ss. 269-294.
2. ÇOLAK, Hikmet (2007) 1930 Belediye Seçimleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2007.
3. Türkiye İstatistik Kurumu (2012) Milletvekili Genel Seçimleri 1923 – 2011.-Ankara: TÜİK Yayınları, s.260
4. Türkiye Büyük Millet Meclisi (2010) T.B.M.B. Albümü 1920-2010 cilt:1:Ankara: T.B.M.M. Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları No: 1, s.560.
5. Cumhuriyet Gazetesi (1930) Edirne’de Belediye namzetleri, 30 Eylül 1930, s.3