Arda ve Tunca Nehirlerinin Meriç Nehri ile birleştiği ovanın ortasında yaklaşık 8300 yıl önce Traklar tarafından kurulan Edirne, Makedonya ve Romalılar tarafından geliştirilmiş, Bizans İmparatorluğu süresince de ülkenin başkentini (İstanbul) koruma görevini üstlenmiştir.
Edirne, Osmanlı döneminde Padişah I. Murad tarafından 5 Mayıs 1361 tarihinde fethedilirken 1365-1453 yılları arasında da 88 yıl Osmanlı İmparatorluğu’na başkent olma onuruna erişmiştir.
Tarihi süreç içinde jeopolitik ve stratejik önemini koruyan Edirne, Bizans döneminde İstanbul’u koruma görevini üstlenirken Osmanlı döneminde de İstanbul’u feth eden kent olmuştur.
Çağdaş Cumhuriyetin aydınlık yüzü olan Edirne, işgaller görmüş, bu işgaller sonucunda kent birçok göçlere, zulüm ve işkencelere tanıklık etmiştir.
II. Abdülhamit’in baskı rejimine karşı mücadele etmek ve Osmanlı Devleti’nin çöküşünü engellemek amacıyla
Askerî Tıbbiye Mektebi öğrencileri tarafından 3 Haziran 1889 tarihinde kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti 1895 tarihinden itibaren Edirne’de kuruluş faaliyetlerine başlamış olup 1908 yılında 2. ordu da görevli yüzbaşı Mehmet İhsan Eryavuz tarafından kurulmuştur. Kulübe dönüşmesi ise R:1332-M:1916-17 yılında olmuştur. Cemiyetin Edirne’de yürüttüğü gizli toplantılarının bugün Edirne Belediyesi tarafından Edirne Kent Müzesi olarak taçlandırılan Hafız Ağa Konağında gerçekleştirmesinin ve 1916 yılında İttihat ve Terakki Kulübü binasının (bugünkü Halk Eğitim Merkezi) Edirne merkezde yaptırılmasının kentin Cumhuriyet tarihinde ayrı bir anlam ve değeri olsa gerek. Bu bağlam da, İttihat ve Terakki Cemiyetinin Edirne Grubunda görev yapan Hafız İbrahim Efendi, İsmet İnönü, Kazım Karabekir, Seyfi Paşa, Refet Paşa, Hüseyin Kadri Bey, Talat Paşa, Kaltakkıran Faik Bey, Dr. Mehmed Bey, Dr. İsmail Bey, Behçet Bey, Necip Efendi, Onbaşı Cemal ve Şerafettin Bey teşkilatlanmanın önemli isimleridir.
İstanbul’un 16 Mart 1920’de İtilaf Devletleri tarafından resmen işgal edilmesiyle Osmanlı Devleti bilinen sona doğru hızla yaklaşmaya başlamıştır. İstanbul’da yaşananlar böyleyken Ankara’da bulunan Mustafa Kemal Paşa işgalden bir gün sonra, 17 Mart 1920’de, ordu komutanlarına bir genelge göndererek Ankara’da bir Kurucu Meclisin açılacağını duyurmuş ve seçim şartlarını bildirmiştir. Ve sonunda 23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisini Ankara’da toplamıştır.

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin birinci yasama döneminde ülkemizin askeri ve siyasi tarihine isimlerini altın harflerle yazdıran Mustafa İsmet İnönü, Kazım Karabekir, Cafer Tayyar Eğilmez, Mehmet Faik Kaltakkıran ve Mehmet Şerafettin Aykut’un Edirne milletvekili olarak temsil etmelerinin ayrı bir anlamı vardır.
Edirne, Trakya’nın ve ülkenin geleceğinin belirlenmesinde çok önemli rol oynayan Trakya Paşaeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti’ne ev sahipliği yapmıştır. Cemiyet, Sivas Kongresi sonrasında ise 7 Ekim 1919’da Edirne Belediyesi’nde yapılan bir toplantı sonrası Şevket Dağdeviren’in Mustafa Kemal’e çektiği bir telgrafla Anadolu’daki diğer cemiyetler ile birleşerek Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti çatısına girmiştir. Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşları, Mîsâk-ı Millî sınırları içinde ülkenin bütünlüğü ve bağımsızlığını korumak, ülkemizi düşman işgalinden kurtarmak için sürdürülen askeri ve siyasi mücadeleler sonucunda ülkemizin dört bir köşesinde kazanılan zaferlerde olduğu gibi Edirne de, 25 Kasım 1922 tarihinde bağımsızlığına kavuşmuştur.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu 29 Ekim 1923 günü Edirne’de törenle kutlanmıştır. Cumhuriyetin kuruluş heyecanı Edirne Halk Eğitim Merkezinde düzenlenen törenlerle kutlanmıştır. Kapakta yer alan bu fotoğraf da bunun belgesidir.
Türkiye’nin nüfus cüzdanı olan ve 24 Temmuz 1923’de imzalanan Lozan Antlaşmasında Türk heyetine Dışişleri Bakanı olarak başkanlık yapan İsmet İnönü’nün Edirne Milletvekili olarak Lozan’da bulunması, Mehmet Faik Kaltakkıran’ın Edirne milletvekili olarak birinci yasama döneminde T.B.M.M de Başkanvekili görevini yürütmesi Edirne’nin Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki önemi ve değerinin göstergesidir.
M. Kemal Atatürk, 9 Eylül 1923’te Cumhuriyet tarihinin ilk partisi olan “Cumhuriyet Halk Fırkası”nı kurmuştur. Aslında kurulan parti, “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti”nin devamıdır. Dolayısıyla Edirne tarihi süreç içinde ulusal bağımsızlık mücadelesinde yerini almış cumhuriyetin temel taşlarının oluşmasında önemli mihenk taşı olmuştur. 1935 yılında düzenlenen CHP’nin dördüncü büyük kurultayında kabul edilen nizamnamenin birinci maddesine göre de fırka sözcüğü kaldırılmış, partinin adı “Cumhuriyet Halk Partisi” şeklini almıştır.
Bu bağlamda Türkiye Cumhuriyeti’nin siyasi yaşamında çok partili hayata geçiş denemelerinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının (TCF) ile Türk Cumhuriyet Amele ve Çiftçi Fırkasının Edirne merkez ve ilçelerinde kurulma girişimlerinin de Türkiye Cumhuriyeti’nin siyasi tarihinde önemi büyüktür. Edirne çağdaşlığın ve demokrasinin kalesidir.
1930 yılı Belediye seçimlerinde Süreyya Hanım’ın ilk kadın meclis üyesi olarak Edirne Belediye Meclisi’ne girmesi, 1934 yılı genel seçimlerinde de Fatma Memik’in ilk kadın Edirne Milletvekili olarak meclise girmesi Edirne için çok değerli ve anlamlıdır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci Cumhurbaşkanı ve Edirne’nin ilk milletvekili Sayın İsmet İnönü, Cumhurbaşkanı olduğu dönemde de Edirne’ye olan ilgisini sürdürmüş ve kentin yeni imar planıyla ilgilenmiştir.  Fotoğrafta İsmet İnönü’nün 1939 yılında Edirne’ye Cumhurbaşkanı unvanıyla gelip Edirne Belediye Başkanlığında yeni imar planını incelerken görülmektedir. Yanında dönemin Başbakanı Dr.Rifat Saydam, Bayındırlık Bakanı F. Cebesoy, Kazım Dirik ile Edirne Valisi Ferit Nomer görülmektedir.

Cumhuriyet Gazetesi’nin kurucusu ve yazarı Sayın Yunus Nadi de kaleme aldığı köşe yazısında “Edirne’nin Türk yüreklerindeki yeri büyüktür. Bu sanki bir şehir değil, uzak ve yakın tarihimizin ortasına dikilmiş bir bengütaştır.” diyerek tarih yapraklarına not düşmüştür.
M. Kemal Atatürk Cumhurbaşkanı unvanıyla 21 Aralık 1930 tarihinde Edirne’ye gelmiş ve beş gün süren ziyaretlerinin ardından Edirne’den ayrılmıştır. Ayşekadın semtinde kendisini uğurlayan dönemin Belediye Başkanı Ekrem Demiray, Mustafa Kemal Atatürk’e Edirne’de ağırlamaktan duyduğu memnuniyeti iletmiştir. M. Kemal Atatürk’te belediye başkanına ve Edirne’ye aşağıdaki kelimelerle veda etmiştir;
“Edirne şehri halkının, hakkımda göstermiş olduğu iyi kabul ve gösterilerden gerçekten çok duygulandım ve kıvanç duydum. Fırsat düştükçe bu güzel şehri ziyaret edeceğimi vadediyorum. Selam ve sevgilerimi sayın ve sevgili Edirne halkına uygun araçlarla aracılık etmenizi rica ederim. Allahaısmarladık. ”

Türkiye Cumhuriyeti Hükümetlerinde Edirne milletvekillerinden İsmet İnönü, İlhami Ertem ve Dr. Mehmet Müezzinoğlu’nun Bakanlık, Şerif Ercan’ın da Devlet Bakanlığı görevleri ve yaptıkları hizmetler Cumhuriyetimizin siyasi tarihinde yer almıştır. Bir asırlık Cumhuriyet tarihinde Edirne’den bu kadar az sayıda bakanın devlet yönetimlerinde görev alması da Edirne’nin siyasi kimlikleri ile halkının düşünmesi gereken bir durumdur.
Edirne 25 Kasım 2022 günü kurtuluşunun 100. Yılını kutladı. Edirne Belediye Meclisi de kazanılan bu bağımsızlık gününün 100. Yılını taçlandırdı. Edirne Belediyesi kentin tarihinde önemli bir yeri olan Hıdırlık Tepesinde “Kurtuluşun 100. Yılı Anıtı”nı 25 Kasım 2022 günü dikerek kent halkının bağımsızlık, çağdaşlaşma, özgürlük ve aydınlanma mücadelesini gelecek nesillere miras bıraktı.
Edirne Belediye Meclisi bu defa da “Cumhuriyetin 100. Yılını taçlandırmak amacıyla Edirne Belediyesi Meclisi 7.12.2022 ve 01.03.2023 tarihli oturumlarında almış olduğu kararlar ile  “… Cumhuriyet 100. Yıl Anıtı“ Heykeli’nin yaptırılmasına karar vermiştir. Cumhuriyetin 100. Yıl Anıtı’nın tanıtımı 29 Ekim 2023 Pazar Günü Atatürk Kültür Merkezinde yapıldı.

Bugün Lozan antlaşmasıyla ülkemiz topraklarına katılan Karaağaç Semtinde eğitim-öğretim faaliyetlerini sürdüren  Trakya Üniversitesi’nin Karaağaç Yerleşkesinde yer alan “Lozan Anıtı, Meydanı ve Müzesi” kentimizi ve Cumhuriyetimizin Nüfus Cüzdanı Lozan’ı taçlandırmaktadır. Üniversitemiz Karaağaç Yerleşkesinin adının “Lozan Yerleşkesi” olarak değiştirilmesi Cumhuriyetin 100. yılına ne kadar yakışırdı? Trakya Üniversitesi 4. ve 5. dönem Rektörü Sayın Prof.Dr.Osman İnci’nin bu önerisi umarım bir gün gerçekleşir.

Bu satırları okuyan anne ve babalar, eğitimciler, siyasetçiler, iş ve bilim insanları, hekim ve diğer meslek erbapları ile geleceğimizin teminatı gençlerimiz, Atatürk ve arkadaşlarının kurduğu ve bizlere emanet ettiği “Cumhuriyet Değerleri”nin büyüyerek gelişmesi için ne katkı yaptım? sorusunu kendinize sorun. Yanıtınızla başbaşa kalıp değerlendirmenizi yapın.
Edirne Halkı, Mustafa Kemal Atatürk ve arkadaşlarının kurduğu ve bizlere emanet ettiği Türkiye Cumhuriyeti ve ilkelerine sahip çıkarak, Cumhuriyeti yaşatmaya ve gelecek kuşaklara aktarmak için çalışmalarına devam edecektir.
Türkiye Cumhuriyeti’ni kurup bizlere emanet eden başta ilk Cumhurbaşkanımız M.Kemal ATATÜRK ve arkadaşlarıyla, Cumhuriyet ve Vatan uğrunda şehit olan kahramanlarımızın önünde saygıyla eğilirim. Mekanları Cennet, Ruhları Şad Olsun.

Ne Mutlu Türküm Diyene…

Kapak Foto: Ender Bilar Arşivi

Kaynak:

Bilar, Ender (2023) Tarih, Kültür ve Sanat Kenti Edirne -2- .-İstanbul: hiperyayın no: 1055, s.440