Serhad kent Edirne, tarihi süreç içinde stratejik ve jeopolitik önemiyle Balkanların en önemli şehri, Osmanlının da ikinci başkenti olmuştur. Çağdaş Cumhuriyetin aydınlık yüzü olan bu kent dört kez işgal görmüştür. Gördüğü bu işgaller sonucunda kent halkı birçok göçlere, zulüm ve işkencelere tanıklık etmiştir. Mustafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşlarının ülkemizi düşman işgalinden kurtarmak için yaktığı kurtuluş meşalesiyle Edirne, 25 Kasım 1922 tarihinde tekrar bağımsızlığına ve özgürlüğüne kavuşmuştur.

Kurtuluş Savaşı; I. Dünya Savaşı’ndan yenik çıkan Osmanlı İmparatorluğu’nun İtilaf Devletleri’nce işgal edilmesi sonucunda Mîsâk-ı Millî sınırları içinde ülke bütünlüğü ve bağımsızlığını korumak için 1919-1922 yılları arasında gerçekleştirilen siyasi ve askeri mücadelenin adıdır. Kısaca “Bağımsızlığını Kazanma” mücadelesidir.

19 Mayıs da M. Kemal Atatürk’ün Samsun’a çıkmasıyla başlayan bu hareket ülke sathına yayılmış, birçok cephede verilen mücadeleler sonunda kazanılmıştır.

23 Ağustos – 13 Eylül arasında gerçekleşen Sakarya Meydan Muharebesi ile Yunan taarruzu püskürtülmüş 30 Ağustos’taki Dumlupınar Meydan Muharebesiyle de Yunan ordusunu kesin yenilgiye uğratılmıştır. Kazanılan bu zaferlerin ardından 9 Eylül’de Türk orduları İzmir’e girerek Yunan işgaline son vermiştir.

İşte bu zaferlerin ardından 11 Ekim 1922 tarihinde Birleşik Krallık ile Ankara hükûmeti arasında imzalanan Mudanya’da ateşkes antlaşması üç gün sonra 14 – 15 Ekim gece yarısı yürürlüğe girmiştir. Sözleşmenin yürürlüğe girmesiyle 15 gün içinde Yunan ordusunun Meriç’in batısına çekilmesi ve bir ay sonra da Doğu Trakya’nın tamamen BMM Hükûmeti’ne teslimine karar verildi. Trakya’yı teslim almak üzere İzmir Mebusu Refet Paşa görevlendirildi.[1]

Mudanya antlaşması gereği de  Yunan askerlerinin  tamamı Edirne’yi terk etmiş, Fransız polisi de Yunan askerlerinin geçeceği caddelerde gerekli tedbirleri almıştır.

Yunanlılar teslim tutanağının imzalandığı 25 Kasım 1922’nin dört beş gün öncesinde şehri tahliye etmişlerdi. Ancak Yunanlılar çekilince yönetimi üstlenecek kimse kalmadığından, birçok tehlikeyi göze alarak tahliyeden önce şehre giren Lütfi Arif Bey Edirne’deki bazı kişilerin katılımıyla geçici bir hükûmet kurmuş ve Türk ordusu şehre girinceye kadar yönetimi üstlenmişti. Bu geçici hükûmet askerleri karşılamak için hazırlıklar yapmış, gelecek heyetlere yer hazırlamış ve güvenliğin teminine çalışmıştı. Yunanlılar şehirde kırmızı kumaş bırakmadıklarından Lütfi Arif Bey ve arkadaşlarının yardımıyla bazı çarşaflar ve patiskalar kırmızıya boyanarak yeterli derecede bayrak hazırlanmış ve her tarafa zafer takları dikilmişti.[2]

Fransız mıntıkasında bulunan Edirne’nin devir ve teslimi için hazırlanan heyet, 22 Kasım sabahı saat 08.10’da Bahriye Mektebi mızıkasının çaldığı “ey gaziler türküsü” ve alkışlar arasında trenle Sirkeci’den hareket etti. Heyet Edirne’ye götürmek üzere “İstanbul’un Edirne’ye Hediyesi” ibaresini içeren ve 5 metre uzunluğundaki ipekten yapılmış şanlı bir sancağı yanlarına almıştı.[3]

24 Kasım 2022 Cuma sabahı dönemin Edirne Valisi Şakir Kesebir ve Edirne milletvekilleri Şeref Aykut ile Faik Kaltakkıranla birlikte diğer heyette bulunan kişiler şehre giriş yaparak hükümet binası önünde kurulan takın önüne gitmişlerdir. Burada düzenlenen törende de Türk Bayrağı göndere çekilmiştir. 25 Kasım’da imzalanan tesellüm tutanağıyla da şehir geri alınmıştı. Kazanılan bu özgürlüğün coşkusunu halkımız her yıl 25 Kasım günü kutlayarak tarih yapraklarında izler bırakmıştır. 25 Kasım 2024 Pazartesi günü Edirne’nin Kurtuluşunun yüz ikinci yıl dönümüdür.

Bir asırdır süren Edirne’nin Kurtuluş günü kutlamaları kentin ve ülkemizin yerel ve ulusal belleği olan gazetelerin tozlu sayfalarında  yer almaktadır. Bunları incelediğimizde çok ilginç bilgiler karşımıza çıkmaktadır.

Edirne’nin kurtuluşunun birinci yıldönümü nedeniyle Ankara’dan gelen  Fethi Bey Başkanlığındaki TBMM heyeti 24 Kasım 1923 akşamı Edirne’ye ulaşmıştır.  Heyet, 25 Kasım sabahı Edirne Belediye Binası balkonundan yapılan konuşmaların ardından Selimiye Camii önünde düzenlenen törende Edirne Belediye Başkanı İbrahim Bey ve Ankara’dan gelen heyet başkanı Fethi Bey, Kazım Karabekir ile birlikte protokol konuşmaları yapılmıştır. Belediye Başkanı İbrahim Bey, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün gönderdiği mektubu okumuştur. Şehrin değişik yerlerine Kurtuluş Bayramı nedeniyle taklar kurulmuş ve üç gün boyunca kurtuluş bayramı coşkuyla kutlanmıştır. TBMM Heyeti 27 Kasım sabahı Edirne’den törenle uğurlanarak ayrılmıştır.[4]

1933 tarihinde yapılan kutlamalar ile ilgili haberler 26 tarihli Vakit gazetesinde şöyle geçmektedir. “Çok güzel bir havada toplanan otuz binden fazla halk Selimiye camiine çekilen tarihi kurtuluş bayrağını alkışlarla selamlamıştır. Hararetli nutuklardan sonra bir buçuk saat süren bir geçit resmi yapılmış. Gazi Heykeli önünde tezahürlerde bulunmuştur. Akşamüstü de köylülere 200 kişilik ziyafet verilmiş, ziyafeti bir balo takip etmiştir.”[5]

Bu haberde görüyoruz ki, Kurtuluş Bayramı, Selimiye Camiine çekilen bayrağa, tarihe ve kültürel mirasa saygı ile başlamaktadır. Ayrıca bu yıl kutlamalarında köy halkına özel verilen ziyafet önemli ve değerlidir. 1933 yılında Halkevinin süreli yayını olarak kentin kültür tarihine iz bırakan ve on beş günlük aralıklarla yayımlanan “6 Ok” adlı derginin ilk sayısı bu yıl kurtuluş bayramı şerefine yayımlanmıştır.[6]

1934 yılı Kurtuluş Bayramı kutlamalarında Selimiye Camii yine öne çıkmaktadır. Selimiye camiinin projektörlerle aydınlatılması için Şark Demiryolları elektrik mühendisi Nuri Bey davet edilmiştir. Edirne’de yapılacak olan Kurtuluş Bayramı kutlamalarında bulunmak üzere İstanbul’dan bir heyet, Hukuk talebelerinden elli kişilik bir kafile, bir sporcu takımı ve halkın katılımı gerçekleşmiştir. Şark demiryolları idaresi bu nedenle Edirne’ye ucuz tarifeli bir tren hazırlamıştır. Tren 24 Kasım 1934 tarihinde saat 20.45 de Sirkeci’den hareket ederek Edirne’ye gelmiş ve bir hafta süreyle yolcuları Edirne’de serbest kalmıştır.[7]

Bu haberde de Kurtuluş Bayramı nedeniyle kentin yerli turist akınına uğradığını, bunun içinde ilgili yöneticiler bu ziyaret için uygun fiyatla tren seferi düzenlenmesi için çaba harcadıklarını görmekteyiz.

Cumhuriyet Gazetesi’nin 25 Kasım 1934 tarihli nüshasını incelediğimizde ise Gazete’nin Sahibi ve Yazarı Sayın Yunus Nadi Edirne ve Edirne’nin Kurtuluşu ile yazdığı başyazısında “Bu sanki bir şehir değil, uzak ve yakın tarihimizin ortasına dikilmiş bir bengütaştır.” tanımlaması çok değerlidir. Yunus Nadi köşesinde şunları yazmaktadır;

“… Güzel Edirne’yi onun önlerinde bir tek kurşun atmaksızın kurtarmış olmamız bundandır. Edirne önünde kurşun atmadık ama başka yerlerde bütün yurt için, demek onun için de çok kurşun attık, çok kan döktük. Eğer öyle gerekseydi, tek ülkümüze erelim diye, kanlarımızın hepsini dökecektik.

Edirne unutamaz ki, Gazi Türkiye’sinin bu ulu savaşı yıllarında İsmet İnönü Büyük Şef’in sağ kolu olarak savaş meydanlarında idi. Edirne’nin de milletvekiliydi. Mudanya savaşının bırakılmasında mütareke antlaşmasıyla Edirne’yi kurşun atmadan kurtarmanın yolunu bulan Başbakanın on üç on dört yıl önce bu sıfatları şimdi hepimizin yüreklerimizi coşkunluklarla ürpertecek anılardır. Edirne’nin Türk yüreklerindeki yeri büyüktür. Bu sanki bir şehir değil, uzak ve yakın tarihimizin ortasına dikilmiş bir bengütaştır.”[8]

Evet… Yunus Nadi’nin tanımlamasıyla ülkemizin Bengütaşı olan Edirne’nin Belediye Meclisi, Edirne’nin Kurtuluşunun 100. Yılı olan 25 Kasım 2022 gününü taçlandırmak ve kentin gelecek yüzyılına bir anı bırakmak amacıyla Heykeltıraş Hüsnü Ertuğ Atlı’ya yaptırdığı “Kurtuluşun 100. Yıl Anıtı” nı Hıdırlık Tepe’de taçlandırmıştır.

Yazımızı Gazeteci-Yazar Nazım Hikmet’in Akşam Gazetesinde Orhan Selim adıyla yazmış olduğu “KURTULUŞ” başlıklı yazısında belirtiği cümle ile tamamlayalım;

“KURTULUŞ” sözü sözlerin en Aksoylusudur, nerde olursa olsun, has boyası, yeni doğan güneşlerin alevindendir.[9]

İşte M. Kemal Atatürk ve silah arkadaşlarının kurmuş olduğu Türkiye Cumhuriyeti’nin üzerinde doğan güneşin ışığı, cumhuriyetin değerleri ve devrimleriyle yüz yıldır ülkemizi aydınlatmayı sürdürmektedir.

Kentimizin düşman işgalinden kurtuluşunun 102. Yılı kutlu olsun. Bizlere bu vatanı emanet eden başta M. Kemal Atatürk ve Arkadaşları ile tüm şehitlerimizi, bu yazımızda andığımız Nazım Hikmet’i, Yunus Nadi’yi ve bugün aramızda olmayan şehir tarihçilerimizi saygı, rahmet ve minnetle anıyoruz.

Kapak Foto: 25 Kasım 1934 Tarihli Cumhuriyet Gazetesi Kapağı

Ender Bilar – www.enderbilar.com

Kaynakçalar

[1] Çetin, Nurten (2023) Milli Mücadele Döneminde Edirne, Milli Mücadele’nin Yerel tarihleri 1923-2023, Cilt:10 kitabı içinde (s.1-103).- Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Bölüm Sayfaları: 29/(10.Cilt)

[2] Tuna, Serkan (2021) Edirne’nin ilk kurtuluş yıldönümü töreni ve TBMM Heyeti, Troyacademy, 6 (2), 620-642.

[3] Çetin, Nurten (2023) Milli Mücadele Döneminde Edirne, Milli Mücadele’nin Yerel tarihleri 1923-2023, Cilt:10 kitabı içinde (s.1-103).- Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Bölüm Sayfaları: 29/(10.Cilt)

[4] Tuna, Serkan (2021) Edirne’nin ilk kurtuluş yıldönümü töreni ve TBMM Heyeti, Troyacademy, 6 (2), 620-642.

[5] Vakit Gazetesi (1933)Edirne kurtuluşunu hararetle kutladı, 26 Kasım 1933, No:5707 s.2

[6] Milliyet Gazetesi (1933) Edirne’nin kurtuluşu, 25 Kasım 1933, No:2800, s.6

[7] Vakit Gazetesi (1934) Edirne’nin kurtuluşuna hazırlıklar, 19.11.1934, Sayı:6060, s.3

[8] Nadi, Yunus (1934) En büyük bayram günlerimizden biri: Edirne’nin Kurtuluşu, Cumhuriyet Gazetesi 25.11.1934, No:3783, s.1

[9] Selim, Orhan (1934) Kurtuluş, Akşam Gazetesi, 26 Kasım 1934, No:5786,  s.1